Ο Ηνίοχος των Δελφών είναι ένα από τα γνωστότερα αγάλματα που σώθηκαν από την Αρχαία Ελλάδα, και θεωρείται ως ένα από τα τελειότερα δημιουργήματα της αρχαίας ελληνικής χαλκοπλαστικής. Αυτό το άγαλμα, που είναι σε φυσικό μέγεθος, αποκαλύφθηκε κατά τις ανασκαφές του 1896 από τους Γάλλους αρχαιολόγους που τις είχαν αναλάβει. Βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Δελφών.

Η ανεύρεση του αγάλματος έχει συνδεθεί με μία διήγηση που δεν μπορούμε με ασφάλεια να γνωρίζουμε την αλήθεια της. Λέγεται πως οι ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο δεν μπορούσαν να προχωρήσουν επειδή μία νοικοκυρά αρνούνταν να εγκαταλείψει το σπίτι της για να μεταφέρει το νοικοκυριό της στο νέο χωριό, τους Δελφούς, που είχε ειδικά χτιστεί για να υποδεχτεί τους κατοίκους του χωριού Καστρί που, καθώς ήταν κτισμένο ακριβώς επάνω στον χώρο του αρχαίου Ιερού, έπρεπε να κατεδαφιστεί για να αποκαλυφθούν τα αρχαία.

Κάποιο πρωί η γυναίκα παρουσιάστηκε στα μέλη της γαλλικής αποστολής και δήλωσε πως θέλει να φύγει από το παλιό της σπίτι. Όταν ρωτήθηκε το λόγο που την έκανε ξαφνικά να αλλάξει γνώμη, είπε πως είχε δει στο όνειρό της ένα αγόρι παγιδευμένο κάτω από μία πράσινη θάλασσα που της φώναζε ‘Βοήθεια!, ελευθέρωσέ με!’. Αυτό το όνειρο την τρόμαξε και το θεωρούσε προφητικό. Όταν άρχισαν οι ανασκαφές, ο Ηνίοχος βρέθηκε κάτω από το σπίτι της γυναίκας.

Το άγαλμα στήθηκε στους Δελφούς το 474 π.Χ., σε ανάμνηση της νίκης του ιδιοκτήτη του άρματος και του ηνίοχού του σε μία αρματοδρομία στους Πυθικούς Αγώνες, που γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμήν του Πυθίου Απόλλωνα. Ο Ηνίοχος αποτελούσε μέρος μιας μεγαλύτερης σύνθεσης χαλκοπλαστικής, που παρίστανε τέθριππο άρμα. Όταν ήταν στη θέση του, πριν καταστραφεί, θα πρέπει να ήταν ένα από τα πιο εντυπωσιακά έργα γλυπτικής σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο. Κοντά του βρέθηκαν δύο πίσω πόδια αλόγων, μια ουρά, κομμάτια από το ζυγό του άρματος κι ένα παιδικό χέρι με υπολείμματα ηνίων. Για την αναπαράσταση της όλης σύνθεσης δεν υπάρχει μέχρι σήμερα ομόφωνη άποψη μεταξύ των ερευνητών. Τέσσερα άλογα σύρουν το άρμα που οδηγεί ο Ηνίοχος ενώ ένα παιδί στο πλάι (ή δύο παιδιά εκατέρωθεν) κρατούν τα ηνία των εξωτερικών αλόγων. Η αρματοδρομία έχει τελειώσει και ο Ηνίοχος φοράει στο κεφάλι την ταινία του νικητή και παρελαύνει μπροστά από το κοινό που χειροκροτεί.

Η επιγραφή στην πώρινη βάση του αγάλματος λέει πως παραγγέλθηκε από τον Πολύζαλο, τύραννο της Γέλας, ελληνικής αποικίας στην Σικελία, και ανατέθηκε στον Απόλλωνα για τη νίκη του άρματός του στα Πύθια.

([μναμα Πολυζαλος με] Γ̣ε̣λ̣α̣ς̣ α̣ν̣ε̣[θε̅κ]ε̣[ν] α̣ν̣α̣σ̣σ[ο̅ν] (γραμμή σβυσμένη)
[νικασας hιπποισι (?) Π]ολυζαλος μ' ανεθηκ[εν] (in rasura)
[hυιος Δεινομενεος, τ]ον αεξ' ευο̅νυμ' Απολλ[ον].
«Ο Πολύζαλος με αφιέρωσε, γιος του Δεινομενέα, ...χάρισέ του προκοπή, τιμημένε Απόλλωνα»

Οι πόλεις της Σικελίας ήταν πολύ πλούσιες, συγκρινόμενες με τις περισσότερες πόλεις στην κυρίως Ελλάδα, και οι άρχοντές τους είχαν την οικονομική επιφάνεια να κάνουν τα πιο εντυπωσιακά αφιερώματα στους θεούς, όπως επίσης να επιλέγουν τους πιο εκλεκτούς ίππους και αρματοδρόμους. Δεν πρέπει όμως το άγαλμα να προέρχεται από την Σικελία. Το όνομα του γλύπτη είναι άγνωστο, αλλά οι μελετητές θεωρούν πως πρέπει να ανήκει στην αθηναϊκή σχολή. Ο Ηνίοχος μοιάζει αρκετά με το άγαλμα ‘Ο Απόλλων του Πειραιώς’, που είναι γνωστό πως προέρχεται από την Αθήνα.

Ο ίδιος ο Ηνίοχος, εκτός από το αριστερό του χέρι που λείπει, είναι άθικτος. Τα αγάλματα χύνονταν σε κομμάτια που μετά συνενώνονταν. Όταν ανακαλύφθηκε ο Ηνίοχος, ήταν σε τρία κομμάτια, το κεφάλι με το πάνω μέρος του κορμού, το κάτω μέρος του κορμού και το δεξί χέρι. Ο αριστερός βραχίονας είχε αποκολληθεί και χαθεί πριν το άγαλμα ταφεί. Υπάρχουν δύο απόψεις για τον ενταφιασμό του αγάλματος: Η μία άποψη θεωρεί πως το άγαλμα σκεπάστηκε από τα χώματα της κατολίσθησης που προκάλεσε ο σεισμός του 373 π.Χ., η άλλη πως θάφτηκε από τους ιερείς όταν το σύμπλεγμα του οποίου ήταν μέρος καταστράφηκε από την κατολίσθηση, για να το προστατεύσουν από τους ιερόσυλους μετά το κλείσιμο του Μαντείου. Έτσι θαμμένο διέφυγε τη σύληση και τον αφανισμό. Από τα υπόλοιπα μεγάλης κλίμακας χάλκινα συμπλέγματα του δελφικού ιερού, τα οποία περιγράφουν οι φιλολογικές και επιγραφικέςπηγές, δεν έχει σωθεί κανένα. Κάποια ίσως καταστράφηκαν ενώ άλλα πρέπει να διαρπάχθηκαν κατά τον Γ' ιερό πόλεμο (356-346 π.Χ.), όταν οι Φωκείς έγιναν κύριοι του Ιερού και μεταποίησαν πολύτιμα αναθήματα για να αντιμετωπίσουν τις στρατιωτικές τους δαπάνες. Όσα έργα γλύτωσαν τη μεταφορά στη Ρώμη, από ρωμαίους αυτοκράτορες, πρέπει να ξαναχυτεύθηκαν σε μεταγενέστερες εποχές από τους κατοίκους της περιοχής που χρειάζονταν μέταλλο για να κατασκευάσουν χρηστικά σκεύη. Η αποκάλυψη του Ηνιόχου κατά τη Μεγάλη Ανασκαφή του 1896 προκάλεσε ενθουσιασμό, αφού ως τότε δεν είχε βρεθεί άλλο χάλκινο άγαλμα κλασικής εποχής και μάλιστα σε φυσικό μέγεθος. Πολλά χρόνια αργότερα βρέθηκαν στο βυθό της θάλασσας οι πολεμιστές του Riace και ο Ποσειδώνας του Αρτεμισίου, χάλκινα αγάλματα σύγχρονα και ανάλογα σε καλλιτεχνική αξία με τον Ηνίοχο. Παρ' ότι οι μεγάλοι γλύπτες της κλασικής Ελλάδας ήταν προπάντων χαλκουργοί, τα έργα τους γνωρίζουμε κυρίως από μαρμάρινα αντίγραφα, προϊόντα της ρωμαϊκής εποχής.

Το άγαλμα ανήκει στα ελάχιστα ελληνικά χάλκινα έργα που διατηρούν τους ένθετους οφθαλμούς από σμάλτο και όνυχα. Έχει επίσης ένθετες βλεφαρίδες. Η ταινία στα μαλλιά του, τεκμήριο της νίκης του, είναι διακοσμημένη με εμπίεστο ασήμι και δένεται στο πίσω μέρος του κεφαλιού, για να πέσει μετά ελεύθερη στον αυχένα. Πιθανόν να είχε και πολύτιμους λίθους που αφαιρέθηκαν μετά.

Οι ηνίοχοι που συμμετείχαν στους πανελλήνιους αγώνες ήταν έφηβοι ευγενούς καταγωγής, όπως άλλωστε αριστοκράτες ήταν και οι ιδιοκτήτες των αρμάτων και αλόγων. Τέτοιος έφηβος και ο Ηνίοχος των Δελφών. Η μορφή του Ηνίοχου ανήκει σε πολύ νέο άνδρα, όπως δηλώνουν οι απλές μπούκλες στους κρόταφους. Όπως και σήμερα, οι αναβάτες των ίππων και οι αρματοδρόμοι επιλέγονταν για το μικρό τους βάρος, αλλά οι τελευταίοι έπρεπε να είναι ψηλοί (ο Ηνίοχος έχει ύψος 1,80 μ.) Είναι ντυμένος με μία ‘ξύστη’, που φορούσαν όλοι οι αρματοδρόμοι κατά την διάρκεια του αγώνα. Πέφτει ελεύθερα μέχρι τους αστράγαλούς του, δεμένη με πλατιά απλή ζώνη ψηλότερα από τη μέση του. Οι δύο ταινίες (τιράντες) που δένουν χιαστί στην πλάτη του το πάνω μέρος της ξύστης ήταν απαραίτητες για να μην ‘φουσκώνει’ το επάνω μέρος της στολής του από τον άνεμο κατά τη διάρκεια της κούρσας.

Στυλιστικά, ο Ηνίοχος ανήκει στον Πρώιμο Κλασικό ή Αυστηρό ρυθμό. Είναι πιο νατουραλιστικός από τους Κούρους της Αρχαϊκής περιόδου, αλλά η στάση του είναι ακόμα πολύ ‘άκαμπτη’ συγκρινόμενη με έργα της Κλασικής περιόδου. Διαφοροποιείται από το Αρχαϊκό στιλ με την ελαφριά στροφή του κεφαλιού προς τη μία πλευρά και από την ανεπαίσθητα αντίθετη κλίση του σώματος προς την ‘κίνηση’ της ξύστης που φοράει. Η πιστή απόδοση των γυμνών ποδιών του θαυμάστηκε πολύ ήδη από την αρχαιότητα. Το κάτω μέρος του αγάλματος θα ήταν σχεδόν αόρατο, μέσα στο άρμα και πάνω στο ψηλό του βάθρο, μολοτούτο ο καλλιτέχνης φρόντισε και τις πολύ μικρές λεπτομέρειες και απέδωσε με φυσικότητα κάθε ανατομικό χαρακτηριστικό του. Το άγαλμα διαφέρει από τα αρχαϊκά και στην απόδοση της μορφής του Ηνίοχου. Η εσωτερικότητα του προσώπου, η έλλειψη του αρχαϊκού μειδιάματος, η ταπεινότητα που την χαρακτηρίζει ακόμα και αυτή τη στιγμή του θριάμβου, η ματιά του προς το κενό, υποδεικνύοντας την ανάτασή του, εξαιτίας της νίκης του, το Ήθος του Αθλητή που προβάλλεται, ιδεώδες της εποχής του, είναι όλα δείγματα μεγάλης τέχνης.