Windmills Travel Ταξίδι και Τουρισμός

Αίθουσα 8 (VIII) - Η Δυτική Ζωφόρος του Παρθενώνα

Η Ζωφόρος του Παρθενώνα (438 - 432 π.Χ.), μορφές από τη ζωφόρο του Ερεχθείου (410 π.Χ.), παραπέτο με ανάγλυφες μορφές της Νίκης από τον ναό της Αθηνάς Νίκης (420 - 410 π.Χ.)

Η Δυτική Ζωφόρος του Παρθενώνα
Η αρχή της Παναθηναϊκής πομπής στους λίθους της δυτικής πλευράς.

Η ανάγλυφη ζωφόρος του Παρθενώνα κατασκευάστηκε στο διάστημα 442-438 π.Χ. και πιθανόν λαξεύτηκε επάνω στο ναό, του οποίου αποτελούσε αναπόσπαστο δομικό στοιχείο. Η σύνθεση κατά γενική παραδοχή παριστάνει την πομπή των Παναθηναίων, της μεγαλύτερης γιορτής προς τιμήν της πολιούχου Αθηνάς. Η πομπή ξεκινά από την ΝΔ γωνία του ναού, σε δυο ομάδες που κινούνται κατά μήκος της βόρειας και νότιας πλευράς, για να συναντηθούν στην ανατολική, όπου εικονίζεται ενώπιον των Ολυμπίων θεών η παράδοση του πέπλου για το λατρευτικό άγαλμα της θεάς.

Η δυτική ζωφόρος βρισκόταν επάνω στο επιστύλιο του οπισθονάου και αποτελείται από δεκαέξι λίθους. Οι δύο πρώτοι λίθοι περιλαμβάνονται ανάμεσα στα τμήματα της ζωφόρου που απέσπασε ο Elgin και σήμερα βρίσκονται στο Βρετανικό μουσείο. Οι υπόλοιποι δεκατέσσερις βρίσκονταν στη θέση τους στο μνημείο έως το 1992-93, οπότε απομακρύνθηκαν κατά την αναστήλωση του ναού.

Το θέμα της σύνθεσης είναι το ξεκίνημα της πομπής, δηλαδή η συγκέντρωση και εκκίνηση του αθηναϊκού ιππικού που γινόταν στον Κεραμεικό. Ιδιαίτερο γνώρισμα, όπως και στην ανατολική ζωφόρο, είναι η λάξευση αυτοτελών σκηνών με δύο ή τρεις μορφές, με επίκεντρο τον μοναδικό ιπποδαμαστή (VIII,15). Στιγμιότυπα προετοιμασίας με νέους σε χαλαρές στάσεις εναλλάσσονται με έφιππους σε καλπασμό. Άλλοι ιππείς τακτοποιούν τα εξαρτήματα της ενδυμασίας τους, περνούν τα χαλινάρια ή προσπαθούν να συγκρατήσουν τα άλογά τους με την βοήθεια νεαρών βοηθών, ένώ ορισμένοι έχουν ήδη ιππεύσει. Η ενδυμασία συμπληρώνεται με στοιχεία οπλισμού (θώρακα, ξίφος, κράνος) και κάλυμμα κεφαλής ή μανδύα από δέρμα ζώου. Ανάμεσα στους ιππείς παρεμβάλλονται και αθλοθέτες. (ΙΙΙ,5). Οι ώριμοι γενειοφόροι ιππείς ταυτίζονται με τους δύο ιππάρχους του αθηναϊκού ιππικού ( IV, 8 και VIII,15). Ο δεύτερος φοορεί εξωμίδα (χιτώνα στερεωμένο στον ένα ώμο) και ανεμιζόμενη χλαμύδα και προσπαθεί να συγκρατήσει το περήφανο άλογο που ορθώνεται στα πίσω του πόδια. Η σύνθεση πιστεύεται ότι λαξεύτηκε από το χέρι του πρωτομάστορα Φειδία.

Η απομάκρυνση της δυτικής ζωφόρου ήταν η σοβαρότερη επέμβαση στο τμήμα αυτό του ναού που ήταν σχεδόν αδιατάρακτο. Οι λίθοι, αφού αποσυναρμολογήθηκαν, μεταφέρθηκαν σε εργαστήριο που οργανώθηκε ειδικά σ’ αυτή την αίθουσα του μουσείου. Μετά από έγκριση της ειδικής μελέτης, το 1999 άρχισε η συντήρηση από την Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως με την αρχαιολογική συνεργασία της Ε’ Εφορείας Προϊστορικών Κλασικών Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως.

Η νέα επέμβαση περιλαμβάνει εργασίες δομικής αποκατάστασης και εξυγίανσης από τις παλαιότερες επεμβάσεις, καθώς και καθαρισμό της επιφάνειας με την μέθοδο των Laser. Με τον επιφανειακό καθαρισμό αποκαλύφθηκαν διάφορες ιστορικές πληροφορίες, όπως είναι οι εγχάρακτες και ανάγλυφες λεπτομέρειες και τα έγχρωμα επιφανειακά στρώματα. Ακόμη, έγιναν πιο ευδιάκριτα τα ίχνη λιθοξοϊκών εργαλείων που δηλώνουν τους τρόπους εργασίας του αναγλύφου από τους αρχαίους τεχνίτες, ενώ εντοπίστηκε ένα πλήθος οπών όπου στερεώνονταν τα μεταλλικά εξαρτήματα των μορφών. Η αφαίρεση των γωνιακών συμπληρωμάτων σε ορισμένους από τους λίθους επέτρεψε τη δοκιμή των θραυσμάτων που έχουν αποδοθεί από τους μελετητές σε ελλιπή τμήματα της δυτικής ζωφόρου. Έτσι, στο λίθο ΙΧ με δύο ιππείς σε καλπασμό, συγκολλήθηκε το θραύσμα της κάτω δεξιάς γωνίας (αρ. Ευρ. 1031 Μουσείου Ακροπόλεως). Με την ολοκλήρωση του έργου θα γίνουν σαφέστερα όλα τα ιστορικά στοιχεία της γλυπτής επιφάνειας που θα συμβάλουν στην καλύτερη ανάγνωση και κατανόηση της ζωφόρου του Παρθενώνα.

Οι φθορές και οι επεμβάσεις συντήρησης και καθαρισμού

Η Δυτική Ζωφόρος, κατά την παραμονή της στο μνημείο, υπέστη μηχανικές καταπονήσεις και φθορές. Οι σεισμοί, η πυρκαγιά του 3ου μ.Χ. αιώνα, η ανατίναξη του μνημείου το 1687 μ.Χ. και οι βανδαλισμοί είχαν ως αποτέλεσμα ρηγματώσεις και απώλεια υλικού από τη γλυπτή επιφάνεια. Σημαντικές ήσαν οι φθορές από άστοχες επεμβάσεις συντήρησης των δύο προηγουμένων αιώνων με την εκτεταμένη χρήση ορειχάλκινων καρφίδων για την συγκράτηση ετοιμόρροπων τμημάτων του γλυπτού και της κονίας Meyer, για τις σφραγίσεις των ρωγμών και τις αισθητικές αποκαταστάσεις του γλυπτού. Η ατμοσφαιρική ρύπανση των τελευταίων πενήντα ετών προκάλεσε σοβαρές αλλοιώσεις στο ανάγλυφο. Το φαινόμενο απώλειας γλυπτής επιφάνειας από την όξινη βροχή, της γυψοποίησης από το διοξείδιο του θείου, των αποφλοιώσεων και της σταδιακής απώλειας των έγχρωμων επιφανειακών στρωμάτων που σώζονται, είχαν ήδη αρχίσει να παρατηρούνται από τη δεκαετία του 1970.

Το 1978, για λόγους προστασίας, οι λίθοι της Δυτικής Ζωφόρου καλύφθηκαν με στέγαστρο που παρέμεινε μέχρι το 1993, οπότε και ολοκληρώθηκε η απομάκρυνσή τους από το μνημείο. Με τη στέγαση αποφεύχθηκε η περαιτέρω απώλεια της γλυπτής επιφάνειας από την όξινη προσβολή, αλλά εντάθηκαν η γυψοποίηση, οι επικαθίσεις αιθάλης και αιωρουμένων σωματιδίων και ο σχηματισμός μαύρης κρούστας.

Το 2000 άρχισε το πρόγραμμα συντήρησης με τη δομική αποκατάσταση των λίθων και την εξυγίανση της επιφάνειας. Έγινε στερέωση της επιφάνειας, αφαιρέθηκαν οι ορειχάλκινες καρφίδες και τα παλαιά κονιάματα, συγκολλήθηκαν τα θραύσματα και έγινε πλήρωση των ρωγμών και αποφλοιώσεων με ενέματα. Παράλληλα εκπονήθηκε ένα μακρόπνοο ερευνητικό πρόγραμμα για να βρεθεί η καταλληλότερη μέθοδος καθαρισμού των επικαθίσεων. Από τα πειράματα αποδείχθηκε ότι η μέθοδος λέιζερ, με τις εναλλακτικές δυνατότητες που προσφέρει, είναι η μόνη που επιτυγχάνει ασφαλή καθαρισμό με ικανοποιητικό αισθητικό αποτέλεσμα σε όλες τις περιπτώσεις των επικαθίσεων.

Το μεγαλύτερο συγκριτικό πλεονέκτημα της μεθόδου είναι ότι είναι αυτοελεγχόμενη. Σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ του Ιδρύματος Έρευνας και Τεχνολογίας (ΙΗΔΛ-ΙΤΕ) εφαρμόστηκε για πρώτη φορά η συνδυασμένη δράση υπέρυθρης και υπεριώδους ακτινοβολίας σε ένα διεθνώς πρωτότυπο μηχάνημα που σχεδίασε και ανέπτυξε το ΙΗΔΛ-ΙΤΕ ειδικά για τον καθαρισμό της Δυτικής Ζωφόρου. Το μηχάνημα αυτό έχει τη δυνατότητα να λειτουργεί σε δύο μήκη κύματος, το υπέρυθρο και το υπεριώδες, μεμονωμένα ή και ταυτόχρονα, ανάλογα με το υπόστρωμα (μάρμαρο ή έγχρωμα επιφανειακά στρώματα) και το είδος της κρούστας. Για κάθε περίπτωση κρούστας – υποστρώματος ρυθμίζονται οι παράμετροι (πυκνότητα ενέργειας, αναλογία των δύο ακτινοβολιών και ρυθμός παλμών), ώστε να επιτυγχάνεται η αφαίρεση του επιθυμητού πάχους κρούστας χωρίς να επηρρεάζεται το μάρμαρο και τα έγχρωμα επιφανειακά στρώματα που σώζονται σε μεγάλη έκταση.

Ακολούθησε η αισθητική αποκατάσταση με σφραγίσεις των κενών και ασυνεχειών της επιφάνειας χωρίς αναπλάσεις των ελλειπόντων τμημάτων σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις της συντήρησης.