Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

Η Προϊστορική Συλλογή συγκροτήθηκε από τα ευρήματα των μεγάλων πρωτοποριακών ανασκαφών που έδωσαν μορφή και όνομα στους πολιτισμούς της ελληνικής προϊστορίας. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, το πάθος και η ανασκαφική έρευνα δύο ανθρώπων έβαλαν τα θεμέλια για την ανάπτυξη της ελληνικής προϊστορικής αρχαιολογίας. Ο χαρισματικός και φιλόδοξος Ερρίκος Σλήμαν (1822-1890) υπήρξε ανασκαφέας μυθικών τόπων όπως η Τροία, οι Μυκήνες, και η Τίρυνθα. Ο Χρ. Τσούντας (1857-1934) συνέχισε την ανασκαφή των Μυκηνών, ανέσκαψε τον περίφημο θολωτό τάφο του Βαφειού και προχώρησε βαθύτερα στο χρόνο με τις έρευνές του στις Κυκλάδες και τη Θεσσαλία, αναδεικνύοντας τους πρώτους πολιτισμούς του ελληνικού χώρου. Υπήρξε ο ευρυμαθής συστηματικός ερευνητής που έθεσε τα μέτρα για την έρευνα του Νεολιθικού, του Κυκλαδικού και του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Ως Έφορος της Μυκηναϊκής και της Αιγυπτιακής Συλλογής του Μουσείου, από το 1896 έως το 1904, φρόντισε για την καταγραφή των αρχαίων, τα οποία είχαν μεταφερθεί το 1892 στο νεοσύστατο τότε Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στο πρώτο ευρετήριο της Προϊστορικής Συλλογής. Την ίδια χρονιά, η Σοφία Σλήμαν, σύζυγος του Ερίκου Σλήμαν, δώρησε την προσωπική του συλλογή από Τρωικές αρχαιότητες στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μυσείο.

Οι έρευνες Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων κατά τον 20ο αιώνα εμπλούτισαν την Προϊστορική Συλλογή με πολύτιμα έργα απ’ όλον τον ελληνικό χώρο. Τα εκθέματα από την Πελοπόννησο, την Αττική, τη Θεσσαλία και τις Κυκλάδες αποτελούν τον κορμό της Συλλογής, ωστόσο σημαντικά έργα προέρχονται από την Λήμνο ή τη Λευκάδα, τα Κύθηρα ή τη Σκόπελο. Μεταπολεμικά, με την ανάπτυξη των τοπικών Μυσείων, η εισροή νέων ευρημάτων στην Προϊστορική Συλλογή μειώνεται σταδιακά και την δεκαετία του 1070, με την μεταφορά των περίφημων τοιχογραφιών από το Ακρωτήρι Θήρας, ουσιαστικά παύει. Τα τελευταία χρόνια η παρεμπόδιση της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων και η κατάσχεσή τους από τις αρχές αποδίδουν στη Συλλογή ανέλπιστα νέα ευρήματα, όπως τα χρυσά κοσμήματα του «νεολιθικού θησαυρού» (1997).

Η Προϊστορική Συλλογή παραμένει παγκοσμίως η πλουσιότερη και σημαντικότερη στο είδος της και χιλιάδες επισκέπτες συρρέουν καθημερινά για να θαυμάσουν τους θησαυρούς των πολυχρύσων Μυκηνών ή τις πινακίδες Γραμμικής Β΄γραφής, τα αινιγματικά μαρμάρινα κυκλαδικά ειδώλια ή τις τοιχογραφίες της Θήρας. Ο πλούτος και η ποικιλία των εκθεμάτων αποτελούν ένα πραγματικό σχολείο μελέτης της ελληνικής προϊστορίας και προσφέρονται για μια πορεία μέσα στο χρόνο και την ανθρώπινη μνήμη.

Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός (1600-1100 π.Χ.) αναπτύσσεται στον ελληνικό χώρο, που τότε, όπως και τώρα, αποτελεί τη γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η ακτινοβολία του έφτασε από την Μ. Ασία, την Εγγύς Ανατολή και την Αίγυπτο έως τη Δ. Μεσόγειο και τη ΒΔ Ευρώπη. Παραδοσιακά θεωρείται πως οι φορείς του, οι ελληνόφωνοι Αχαιοί, εγκαθίστανται στον ελληνικό χώρο γύρω στο 2000 π.Χ. Ο πρωιμότερος Μινωικός πολιτισμός της Κρήτης, που κατά τον 16ο αιώνα π.Χ. βρίσκεται στο απόγειο της ακμής του, επηρέασε άμεσα την ανάπτυξη του Μυκηναϊκού πολιτισμού και από κοινού αποτελούν τους πρώτους δύο μεγάλους ευρωπαϊκούς πολιτισμούς.

Η αρχή του Μυκηναϊκού πολιτισμού, όπως ονομάστηκε από το μεγαλύτερο κέντρο του, τις Μυκήνες στην Πελοπόννησο, σημαδεύεται από την άνοδο ηγετικών ομάδων πολεμιστών, που αναπτύσσουν σχέσεις με το Μινωικό πολιτισμό της Κρήτης, εισάγοντας έτοιμα προϊόντα, νέες ιδέες, και τεχνικές στην παραγωγή αλλά και την κοινωνική οργάνωση. Μία εντυπωσιακή εικόνα του πλούτου της πρώιμης μυκηναϊκής εποχής δίνουν οι βασιλικοί λακκοειδείς τάφοι των Μυκηνών του 16ου αιώνα π.Χ. (Ταφικοί Κύκλοι Α και Β των Μυκηνών) με τα πολύτιμα κτερίσματα, σύμβολα κοινωνικής θέσης και αξιώματος και δημιουργούν τη βάση για το μύθο των πολυχρύσων Μυκηνών του Ομήρου.

Στην αρχή του 14ου αιώνα π.Χ. οι Αχαιοί-Μυκηναίοι έχουν ήδη καταλάβει το ανάκτορο της Κνωσού και έχουν εγκατασταθεί στην Κρήτη. Στην κυρίως Ελλάδα ανεγείρονται τα μεγάλα ανάκτορα των Μυκηνών, της Τίρυνθας και της Πύλου στην Πελοπόννησο καθώς και των Θηβών στη Βοιωτία, τα οποία διακοσμούνται με τοιχογραφίες. Ισχυρά κυκλώπεια τείχη, τα οποία συνεχώς επεκτείνονται, περιβάλλουν και προστατεύουν τις ακροπόλεις, που αποτελούν, κατά τα πρότυπα της Μινωικής Κρήτης, τα διοικητικά, οικονομικά, στρατιωτικά και θρησκευτικά κέντρα μιας ευρύτερης περιοχής. Η κεντρική διοίκηση, ιεραρχικά διαμορφωμένη, με επικεφαλής τον «άνακτα», τηρούσε αρχεία πήλινων πινακίδων στη Γραμμική Β΄γραφή, την πρώτη αποδεδειγμένα ελληνική γραφή, προσαρμογή στην ελληνική γλώσσα της μινωικής γραμμικής Α΄γραφής (που και αυτή, όπως υπάρχουν επιστημονικές ενδείξεις, ήταν γραφή Ελληνική). Γύρω από τις ακροπόλεις αναπτύσσονται οργανωμένοι οικισμοί και τοποθετούνται τα νεκροταφεία των θαλαμωτών τάφων, τα πλούσια ευρήματα των οποίων αποκαλύπτουν μια ιεραρχημένη και ευημερούσα κοινωνία. Οι μεγαλοπρεπείς θολωτοί τάφοι, όπως ο θολωτός τάφος του Ατρέως στις Μυκήνες, ο θολωτός τάφος του Βαφειού Λακωνίας ή οι θολωτοί τάφοι της μυθικής Ιωλκού στη Θεσσαλία, προορίζονται για την τάξη των ηγεμόνων.

Η κατάρρευση του συγκεντρωτικού συστήματος διοίκησης σημειώνεται στο τέλος του 13ου αιώνα π.Χ., κατά την παράδοση μετά τον Τρωικό πόλεμο, που αποτελεί μια κοινή επιχείρηση των Αχαιών ηγεμόνων. Ως αίτια προβάλλονται η κοινωνική αναταραχή, η οικονομική εξασθένηση, οι μετακινήσεις των λαών «της ξηράς και της θάλασσας» στη Μεσόγειο που καταστρέφουν τα κέντρα της Μ. Ασίας και της Ανατολής καθώς και οι, ανασκαφικά τεκμηριωμένοι, ισχυροί σεισμοί.

Οι αλλαγές αυτές σημαδεύουν την αρχή μιας νέας περιόδου στην Ελλάδα κατά τον 12ο π.Χ. αιώνα, που είναι και ο τελευταίος του μυκηναϊκού πολιτισμού. Δημιουργούνται συνθήκες ελεύθερης ανάπτυξης των τοπικών κέντρων στην Πελοπόννησο, τις Κυκλάδες, την Κρήτη, ενώ η ζωή συνεχίζεται στις γνωστές ακροπόλεις, στις Μυκήνες και κυρίως στη Τίρυνθα. Το τέλος του Μυκηναϊκού πολιτισμού, κατά τον 11ο αι. π.Χ. επιφέρει αναπόφευκτα μια πολιτιστική υποχώρηση, κατά τη διάρκεια ωστόσο της γεωμετρικής εποχής και μέχρι τον 8ο αι. π.Χ δημιουργούνται οι βάσεις για την ανάπτυξη της ελληνικής πόλης.

Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός ανήκει εφεξής στο χώρο των μύθων. Τα Ομηρικά έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, έργα του 8ου αι. π.Χ., ανασυνθέτουν ποιητικά τον Τρωικό πόλεμο και τις περιπέτειες της επιστροφής των ηρώων στην πατρίδα τους. Οι ραψωδίες τους αναπλάθουν τα κατορθώματα των πολεμιστών και των παράτολμων ναυτικών, και αντλούν στοιχεία από τη λαμπρότητα των Μυκηνών της μεγάλης ακμής αλλά και από τους αιώνες που ακολούθησαν μετά την παρακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Οι ήρωες του Ομήρου και των άλλων μυθολογικών κύκλων είναι τα αρχέτυπα στα οποία η κλασική ελληνική πόλη αναζητεί την ταυτότητά της και οι τραγικοί ποιητές της Αθήνας του 5ου αι. π.Χ. την έμπνευσή τους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο το ηρωικό παρελθόν της Ελλάδας εντάσσεται στον κλασικό ελληνικό και, κατ’ επέκταση, στον κοινό μας ευρωπαϊκό πολιτισμό.