Η Έκθεση Τοιχογραφιών της Θήρας Πέτρου Νομικού: Λεπτομερής αναφορά για τους επισκέπτες που δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Το κείμενο που ακολουθεί είναι χρήσιμη εισαγωγή στο σχετικό μας Άλμπουμ με τις φωτογραφίες των τοιχογραφιών από το Ακρωτήρι, που ενώ τα πρωτότυπά τους είναι σε διαφορετικά μέρη, τα αντίγραφά τους είναι δυνατόν να τα απολαύσουμε συγκεντρωμένα στο Μουσείο Π. Νομικού στα Φοιρά.

Μια Τεχνική Σημείωση

Γύρω στo 1500 π.Χ., ο οικισμός Ακρωτήρι υπέστη προ-ηφαιστειακές δονήσεις, και πολλές καταστροφικές εκρήξεις του ηφαιστείου του νησιού. Αυτά τα γεγονότα έθαψαν και «μουμιοποίησαν» τον οικισμό κάτω από ένα παχύ στρώμα ηφαιστειακής τέφρας.

Η ανασκαφή της παλιάς πόλης του Ακρωτηρίου με το μετωνύμιο «Η Πομπηία της Εποχής τον Χαλκού», αποκάλυψε μία ολοκληρωμένη αστική κοινωνική δομή, με κατοικίες, εμπορικά κτήρια, δημόσιους χώρους, δρόμους, ακόμη και ανεπτυγμένο αποχετευτικό σύστημα. Δυστυχώς, οι τοιχογραφίες, οι οποίες αναπαρίστανται εδώ, δεν διατηρήθηκαν όπως τα αρχιτεκτονικά ευρήματα, και απαιτούν σημαντική αναδόμηση. Πράγματι, πολλές από τις τοιχογραφίες βρέθηκαν σπασμένες σε πολλές χιλιάδες κομμάτια, τα οποία ήταν σχεδόν δυσδιάκριτα. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η δομή της ζωγραφικής πιθανώς να καταστράφηκε, τα χρώματα και οι εικόνες των τοιχογραφιών της Θήρας δεν αλλοιώθηκαν με το πέρασμα των χρόνων. Αυτό το στοιχείο δημιούργησε ένα πολύπλοκο παζλ τεμαχίων και ήτανμέγιστη πρόκληση για την ομάδα των αναδομητών.

Επιτέλους αναδομημένες, μετά από σκληρό έργο πολλών ετών, οι τοιχογραφίες της Θήρας θεωρούνται από μελετητές ως από τις πλέον έντεχνες καλλιτεχνικές εκφράσεις της Μεσογειακής Εποχής τον Χαλκού. Επιπρόσθετα, οι συνθέσεις παρέχουν πολύτιμη πηγή πληροφοριών αναφορικά με την ζωή, τα ήθη και τα έθιμα των Μινωικών κατοίκων τον Ακρωτηρίου πριν περίπου 3500 χρόνια. Είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη ότι η σταθεροποίηση, η αναδόμηση και αποκατάσταση των τοιχογραφιών περιελάμβανε πολλά σύνθετα στάδια, καθώς και την συνεργασία εκσκαφέων και συντηρητών αντίστοιχα.

Βήματα Συντήρησης των Τοιχογραφιών

Όταν καταρχήν ταυτοποιείται στον χώρο μία τοιχογραφία, μια σειρά διαβαθμισμένων πλεγμάτων ενός τετραγωνικού μέτρου τοποθετείται πάνω και γύρω από το σημείο αυτό. Με αυτό τον τρόπο επιτρέπεται η ακριβής καταγραφή και φωτογράφηση της θέσης, του χρώματος, του μεγέθους κάθε τεμαχίου και της κατάστασης πριν και κατά την διάρκεια της απομάκρυνσής του. Η τέτοια λεπτομερής καταγραφή βοηθά τον αναδομητή στην αποκατάσταση της τοιχογραφίας στο εργαστήριο.

Η προκαταρκτική αναδόμηση και σταθεροποίηση συνήθως ξεκινά επί τόπου. Στον χώρο των ανασκαφών, η τοιχογραφία απαιτεί δέσιμο και συνένωση, καθώς το οργανικό μίγμα που κάποτε κρατούσε την ζωγραφιά και τον γύψο ενωμένα έχει από καιρό αποσυντεθεί, αφήνοντας μία εύθραυστη μάζα. Γι’ αυτό το λόγο, ο συντηρητής ενώνει τα τεμάχια της τοιχογραφίας εφαρμόζοντας διάλυμα μεταλλικό οξείδιο, από ακετόνη και κόλλα. Αυτό το διάλυμα επιτρέπει στην κόλλα να διεισδύσει στη μάζα, μεταφερόμενη στο διάλυμα μέσω της πιο πτητικής ακετόνης. Η ακετόνη στη συνέχεια, εξατμίζεται, αφήνοντας πίσω της μόνο την κόλλα.  Αυτή η μέθοδος συγκόλλησης χρησιμοποιείται επίσης για να κολλήσει ένα υφασμάτινο πλέγμα ιατρικού τύπου στην τοιχογραφία, προσθέτοντας έτσι μεγαλύτερη δομική ακεραιότητα στα μεγάλα τεμάχια, επιτρέποντας στους αρχαιολόγους να μεταφέρουν τα κομμάτια στο εργαστήριο χωρίς να καταστραφεί η συνέχειά τους.

Τα επόμενα βήματα της αναδόμησης και συντήρησης των τεμαχίων των τοιχογραφιών γίνονται στο εργαστήριο. Εδώ εκτελείται περαιτέρω καθαρισμός, καθώς απελευθερώνεται η σκληρή βρωμιά και οι μεταλλικές εναποθέσεις από το περίβλημα της κόλλας με ακετόνη και μηχανική δράση. Επιπλέον, ο αναδομητής  ενώνει περισσότερο τα κομμάτια, στηρίζοντάς τα με ένα πλέγμα. Από αυτό το σημείο και μετά, με τη βοήθεια των αρχαιολογικών καταγραφών και της εικόνας της ζωγραφιάς, ο συντηρητής βρίσκεται σε θέση να ξεκινήσει τη συναρμολόγηση του παζλ.

Αυτή η διαδικασία απαιτεί μεγάλη και έμπειρη ομάδα συντηρητών, και ίσως χρειαστεί μήνες ή ακόμη και χρόνια για να ολοκληρωθεί. Οι συντηρητές δεν έχουν μόνο να συνταιριάξουν τα σχήματα και τις εικόνες των κομματιών, αλλά, εξαιτίας του ασυνήθιστου πάχους του γύψου, προστίθεται και μία τρίτη διάσταση. Ενώ η τρίτη διάσταση κάνει ακόμη δυσκολότερο το συνταίριασμα των κομματιών, παρέχει στον αναδομητή ένα επιπρόσθετο επίπεδο επιβεβαίωσης ότι τα κομμάτια έχουν συναρμολογηθεί σωστά.

Μετά την ολοκλήρωση, εξάγονται συντηρητικά συμπεράσματα από μελετητές για τις περιγραφές των κομματιών που λείπουν βάσει της συσσωρευμένης γνώσης επί των εικόνων και των τύπων που χρησιμοποιούσαν οι καλλιτέχνες της Θήρας. Έτσι, η τοιχογραφία μπορεί να συμπληρωθεί και να παρουσιαστεί μία πλήρης εικόνα.

Η Έκθεση Π. Νομικού

Οι τρισδιάστατες τοιχογραφίες σε πραγματικό μέγεθος, οι οποίες αναπαρίστανται και εκτίθενται σε αυτό το μουσείο, είχαν χορηγό το «Ίδρυμα Θήρας, Πέτρος Μ. Νομικός» και παρήχθησαν στη Γαλλία από την εταιρία Transfer Relief SA. χρησιμοποιώντας την μέθοδο Kodak Pathé. Άλλες όμοιες με την Kodak Pathé προσπάθειες έχουν χρηματοδοτηθεί από το Μουσείο Getty της Καλιφόρνια και την Γαλλική Κυβέρνηση για τον Αιγυπτιακό Τάφο του Σεννεφέρ και το Σπήλαιο Lascaux, αντίστοιχα.

Η κατασκευή αυτών των εικόνων περιελάμβανε μία μακρά, πολύπλοκη και επίπονη διαδικασία, η οποία απαιτούσε την μεταφορά φωτογραφικών γαλακτωμάτων επί ενός συνθετικού υποστρώματος, το οποίο αντιγράφει επακριβώς εκείνο της αυθεντικής γύψινης τοιχογραφίας. Αυτό το υπόστρωμα δημιουργήθηκε από ένα τρισδιάστατο-φωτόγραμμα της αυθεντικής τοιχογραφίας, κατά πολύ σύμφωνο με τον τρόπο που η δορυφορική τέχνη δημιουργίας εικόνων χρησιμοποιείται για vα αποδώσει τρισδιάστατα τοπογραφικά με επεξεργασία σε υπολογιστή.

Μετά την ολοκλήρωση του υποστρώματος, το φωτογραφικό γαλάκτωμα στη συνέχεια ενώνεται για να δημιουργήσει τις τοιχογραφίες, οι οποίες αναπαρίστανται εδώ. Κάθε εικόνα, η οποία παρουσιάζεται σε αυτό το μουσείο αποδίδεται σε μία κλίμακα 1/1 και έχει φωτογραφηθεί τρισδιάστατα χρησιμοποιώντας αρνητικά 20x25 εκ. προκειμένου να μειωθεί η περιφερειακή αλλοίωση της εικόνας και να διατίθεται σε μέγιστη ανάλυση.

Τα αποτελέσματα είναι εξαιρετικά ρεαλιστικά και πιστά και η έκθεση παραμένει το μόνο μέρος, όπου μπορεί κανείς να δει, να απολαύσει και να μελετήσει συγκεντρωμένες όλες τις τοιχογραφίες της Θήρας.

Τοιχογραφίες: Καλλιτεχνική Περίληψη

Ο καλλιτέχνης (- ες):
Η τεχνική «φρέσκο», η οποία χρησιμοποιήθηκε στo Ακρωτήρι, απαιτούσε από τον καλλιτέχνη να εκτελέσει την ζωγραφική του γρήγορα, πριν στεγνώσει ο γύψος. Βάσει του ότι η μέθοδος αυτή έθετε σημαντικούς χρονικούς περιορισμούς στον καλλιτέχνη(ες), οι ιστορικοί πιστεύουν ότι οι τοιχογραφίες της Θήρας δεν αποτελούσαν έργο ενός μόνο ανθρώπου. Ήταν αποτέλεσμα το οποίο παραγόταν από μία ομάδα ανθρώπων στο πλαίσιο των καλλιτεχνικών εργαστηρίων, με ειδήμονες και μαθητές οι οποίοι εργάζονταν πλάι-πλάι. Πράγματι, οι διάφορες στιλιστικές θεματικές, οι οποίες είναι ορατές σε όλες τις τοιχογραφίες καταδεικνύουν ότι οι καλλιτέχνες πιθανώς εργάζονταν στα εργαστήρια, με κάθε ζωγράφο πιθανώς να εξειδικευόταν σε ένα συγκεκριμένο μοτίβο ή εικόνα.

Οι αρχαιολόγοι επίσης υποθέτουν ότι τέτοιες ομάδες πιθανώς να αποτελούνταν από καλλιτέχνες οι οποίοι ταξίδευαν και οι οποίοι αναλάμβαναν διαφορετικά έργα, αποκτούσαν τοπική δημοσιότητα, και συνεπώς διεύρυναν το ρεπερτόριο της εξωτικής χλωρίδας και πανίδας στα έργα τους. Περαιτέρω εικασίες υποστηρίζουν ότι τέτοιες ομάδες ίσως ανήκαν στις ανώτερες τάξεις των κατοίκων της Θήρας και είναι πιθανό να ταξίδευαν στην Ανατολική Μεσόγειο, εκτελώντας προμήθειες για οικονομικά εύρωστους πελάτες. Ωστόσο, καμία τέτοια απόδειξη που δε μπορεί να αμφισβητηθεί δεν έχει βρεθεί έως σήμερα.

Απεικονίσεις της Πραγματικότητας:
Ενώ οι συνθέσεις παρουσιάζουν ένα πολύ κομψό σύνολο, βρίσκουμε, βάσει μετρήσεων των ανθρώπινων και ζωικών εικόνων, πολλά θεμελιώδη λάθη στην εκτέλεση: χέρια πολύ μακριά, πατούσες μεγάλες, κεφάλια πολύ μικρά, και μάτια διπλάσια από το κανονικό τους μέγεθος. Ωστόσο, οι παραμορφώσεις της πραγματικότητας από τους καλλιτέχνες δεν είχαν φαίνεται σημασία. Σε αντίθεση με την Ελληνική τέχνη της μετέπειτα αρχαϊκής και κλασικήςπεριόδου, οι ζωγράφοι της Θήρας φαίνεται ότι δεν ακολουθούσαν κάποιους συγκεκριμένους κανόνες απεικόνισης. Αυτές οι παρατηρήσεις πιθανώς να καταδεικνύουν ότι οι ζωγράφοι των τοιχογραφιών διέθεταν υψηλό επίπεδο καλλιτεχνικής ελευθερίας και ερμηνευτικού εύρους, ασυνήθιστο στις μετέπειτα αρχαίες καλλιτεχνικές τάσεις.

Σε αντίθεση με την παραπάνω παρατήρηση, οι καλλιτέχνες της Θήρας φαίνεται να ασχολούνταν με τις λεπτομέρειες, οι οποίες μετέδιδαν τις πλέον δυνατές νατουραλιστικές εικόνες. «Η αγάπη του για την λεπτομέρεια συχνά τον απέτρεπε από το να οραματιστεί την λεπτομέρεια [όπως] ενσωματώνεται στο σύνολο» (Ηλιάκης, 1978, 627). Ιδιαίτερη προσοχή δινόταν στο υλικό το οποίο απεικονιζόταν. Το ξύλο ζωγραφιζόταν με πλήρη λεπτομέρεια της βαφής μίμησης των νερών του ξύλου και στην περίπτωση του τριχώματος των ζώων γίνονταν λεπτές τομές για vα παρέχουν την υφή της επιφάνειας. Παρά την ανακρίβεια της κλίμακας και την απουσία κανόνων, τα φυτά και τα  ζώα είναι σχεδόν όλα αναγνωρίσιμα και οι τοιχογραφίες παρέχουν ένα πολύτιμο, αν και μικροσκοπικό, παράθυρο στον πολιτισμό της Θήρας.

Ο Καλλιτέχνης(ες) και το Αρχιτεκτονικό Πλαίσιο:
Και οι ιδιωτικές κατοικίες και τα δημόσια κτήρια διακοσμούνταν με τοιχογραφίες. Στις ιδιόκτητες κατοικίες συνήθως αυτές βρίσκονταν στον επάνω όροφο, ενώ στα δημόσια κτήρια τοιχογραφίες μπορούμε επίσης να βρούμε και στο ισόγειο. Φαίνεται ότι οι θεματικές των τοιχογραφιών επιλέγονταν προσεκτικά, έτσι ώστε να συνδέονται με την λειτουργία της κατοικίας στην οποία ανήκαν. Επίσης, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η επιφάνεια η οποία επρόκειτο vα ζωγραφιστεί δεν περιοριζόταν στο πλάτος του τοίχου, ούτε και η σύνθεση διακοπτόταν από πόρτες και παράθυρα. Ο καλλιτέχνης της Θήρας επέλεγε να ζωγραφίσει το θέμα του, ανεξαρτήτως των αρχιτεκτονικών διαιρέσεων των δωματίων, αγνοώντας παράθυρα, πόρτες και ντουλάπες.

Τριζωνικές Διαιρέσεις των Τοίχων:
Οι περισσότερες τοιχογραφίες στο Ακρωτήρι διαιρούνται σε τρεις οριζόντιες ζώνες. Η κάτω ζώνη συνήθως αναπαριστά την βάση, επί της οποίας στηριζόταν η μεσαία ζώνη, η οποία και περιείχε το κυρίως θέμα των τοιχογραφιών. Σε πολλές περιπτώσεις, η ανώτερη ζώνη ήταν ξεχωριστή από τα θέματα τα οποία ζωγραφίζονταν παρακάτω, διακοσμημένη με ασύνδετα μοτίβα λουλουδιών, γραμμές ή ζώνες.

Χρώματα:
Παρά το γεγονός ότι οι τοιχογραφίες στο Ακρωτήρι μας δίνουν την εντύπωση παλέτας πολλών χρωμάτων, στην πραγματικότητα λίγα χρώματα χρησιμοποιούνταν. Αυτά ήταν το κόκκινο, το κίτρινο της ώχρας, το μαύρο και δύο αποχρώσεις του μπλε. Έλεγχοι απέδειξαν ότι όλες αυτές οι βαφικές ύλες προέρχονταν από ορυκτά. Από αυτή την περιορισμένη παλέτα των τριών χρωμάτων, οι καλλιτέχνιες επιδέξια δημιουργούσαν το γκρι, το καφέ και το ροζ, όλα σε διάφορες αποχρώσεις. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός της απουσίας του πράσινου, ένα χρώμα το οποίο θα μπορούσε άνετα να προέλθει από ορυκτά.