O ναός του Απόλλωνα τον 4ο αιώνα π.Χ. και ο γλυπτός του διάκοσμος

Ο ναός των Αλκμεωνιδών μεταβλήθηκε σε ερείπια από το πέσιμο των βράχων που ακολούθησε τον μεγάλο σεισμό του 373 π.Χ. -τον ίδιο που καταπλάκωσε με χώματα και το άγαλμα του Ηνιόχου. Για την ανοικοδόμησή του οι Αμφικτύονες, οι εκπρόσωποι των πόλεων της Στερεάς Ελλάδας που διοικούσαν το ιερό, κατέφυγαν και πάλι σε πανελλήνιο έρανο. Μεγάλο όμως μέρος του κολοσσιαίου χρηματικού ποσού πληρώθηκε από το πρόστιμο που είχε επιβληθεί στους Φωκείς για τις λεηλασίες που είχαν διαπράξει εις βάρος του ιερού κατά τον δεκάχρονο τρίτο ιερό πόλεμο. Μια μοναδική τεκμηρίωση για την οικονομική διαχείριση, τα σχέδια και τις τεχνικές μεθόδους του τεράστιου εργοταξίου που είχε οργανωθεί κάτω από τη διεύθυνση ειδικών αρχόντων (των «ναοποιών») μας προσφέρουν οι επιγραφές των λίθινων στηλών που βρέθηκαν στις ανασκαφές.

Ο νέος περίπτερος δωρικός ναός, τα ερείπιατου οποίου βλέπουμε σήμερα, εγκαινιάστηκε το 330 π.Χ., και στα αετώματα στήθηκαν οι γλυπτές παραστάσεις με τον Απόλλωνα ανάμεσα στις Μούσες στην ανατολική πλευρά και τον Διόνυσο ανάμεσα στις Θυιάδες (Μαινάδες) στη δυτική, ενώ στις μετόπες του προσηλώθηκαν οι περσικές ασπίδες, λάφυρα των Αθηναίων από τον Μαραθώνα.

Οι ανασκαφές δεν μπόρεσαν να πλουτίσουν τις λιγοστές πληροφορίες των αρχαίων για το εσωτερικό του ναού, αφού η καταστροφή του ήταν σχεδόν ολοκληρωτική. Στο σηχό του (το κεντρικό τμήμα του ναού) υπήρχε σε εξέχουσα θέση το λατρευτικό επιχρυσωμένο άγαλμα του Απόλλωνα και στον πρόναο ήταν χαραγμένα τα περίφημα ρητά των επτά σοφών και το αινιγματικό γράμμα Ε. Τίποτα δεν σώθηκε από το «μαντικό άδυτο» όπου ετελείτο η χρησμοδοσία. Η τελευταία Πυθία φαίνεται ότι πήρε μαζί της το μυστικό της μαντικής της τέχνης και δεν μας άφησε κανένα από τα σύμβολα του θεού προφήτη που θα πρέπει να βρίσκονταν κάτω από το δάπεδο του σηκού: τον μαντικό τρίποδα, όπου καθόταν η ιέρεια του Απόλλωνα, για να έρθει σε επαφή με τη Γη και τις χθόνιες δυνάμεις της, και τον ομφαλό, που τον θεωρούσαν τάφο του Πύθωνα ή του Διονύσου.

Τα τελευταία χρόνια η συστηματική επανεξέταση μιας σειράς γλυπτών που παρέμεναν παραμελημένα στις αποθήκες του Μουσείου τους ξανάδωσε τη χαμένη τους εδώ και πολλούς αιώνες ταυτότητα, καθώς οδήγησε στην απρόσμενη ταύτιση τους με τα αγάλματα των δύο αετωμάτων που, προηγουμένως, πιστεύαμε ότι είχαν διαρπαγεί από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες. Η σπουδαία αυτή ανακάλυψη επιβεβαίωσε την περιγραφή των αετωμάτων από τον Παυσανία που είχε δει τα γλυπτά στη θέση τους τον 2ο αι. μ.Χ. αλλά μας χάρισε και μια σχεδόν ακριβή εικόνα των δύο συνθέσεων που παρουσιάζονται για πρώτη φορά, έστω και αποσπασματικά, στην παρούσα έκθεση.

Έργα Αθηναίων καλλιτεχνών, δεν έχουν την μεγαλοπρέπεια και τη δύναμη των Αρχαϊκών αετωμάτων του προηγούμενου ναού, όμως παρουσιάζουν ενδιαφέρουσες εικονογραφικές καινοτομίες. Η παρουσίαση των δύο θεών στο ίδιο μνημείο και η μοναδική παράσταση του Διονύσυ στον τύπο του κιθαρωδού, αποκτά συμβολική σημασία: ο Απόλλων, ο κυρίαρχος θεός του ιερού, παραχωρεί το δυτικό αέτωμα του ναού του και δανείζει στον Διόνυσο το αγαπημένο του μουσικό όργανο, την κιθάρα. Ο νεωτερισμός φαίνεται πως δεν ήταν άσχετος με την επίσημη αναγνώριση της Διονυσιακής λατρείας στο Δελφικό ιερό, με την υποστήριξη του ιερατείου κατά την εποχή της κατασκευής των αετωμάτων.

Στο ανατολικό αέτωμα του ναού παριστάνεται ο Απόλλωνας με τη μητέρα του Λητώ και την αδελφή του Άρτεμη ανάμεσα στις Μούσες. Στο κέντρο ο Απόλλωνας, φορώντας ιμάτιο που αφήνει ακάλυπτο το στήθος, κάθεται πάνω σε τρίποδα και κρατάει κλαδί δάφνης και φιάλη. Εικονίζεται όχι ως Μουσηγέτης, αλλά ως κύριος του μαντείου του. Οι Μούσες, άλλες όρθιες κι άλλες καθιστές σ' ένα τοπίο με βράχους, συνδέουν τον θεό με τον κόσμο των τεχνών και του πνεύματος.

Στο δυτικό αέτωμα του ναού παριστάνεται ο Διόνυσος ανάμεσα στις Θυιάδες (γυναίκες από την ακολουθία του Διονύσου που σύμφωνα με την ποιητική παράδοση διέσχιζαν χορεύοντας τον Παρνασσό). Στο κέντρο στέκεται ο Διόνυσος στον σπάνιο τύπο του κιθαρωδού. Φοράει χιτώνα ζωσμένο κάτω από το στήθος, ιμάτιο ριγμένο στους ώμους και στο μέτωπο τη χαρακτηριστική ταινία {μύρα) των μυημένων. Η κιθάρα που κρατάει στο αριστερό του χέρι τον εξομοιώνει με τον θεό της μουσικής, τον Απόλλωνα, και συμβιβάζει τους διαφορετικούς κόσμους των δύο θεών που απεικονίζονται στον ίδιο ναό.